फणस उत्पादनाचे तंत्रज्ञान
प्रा. डॉ. वि.सु. बावसकर
फणस हे कोरडवाहू फळझाड असून फणसाची फळे कोकण भागात अतिशय लोकप्रिय आहेत. कोकणात १५०
ते २०० वर्षे वयाची फणसाची झाडे अनेक ठिकाणी आढळतात. कोकणात आणि पश्चिम घाटातील जंगलात
फणसाची झाडे नैसर्गिकरित्या वाढलेली दिसतात. दक्षिण भारतात कॉफी, नारळ, सुपारी, वेलदोडा,
आणि काळी मिरी या पिकांची लागवड करताना त्या पिकांना सावली मिळावी म्हणून फणसाची झाडे
लावली जातात. अलीकडच्या काळात पुण्या - मुंबईसारख्या शहरी भागात फणसाची फळे मोठ्या
प्रमाणावर इतर राज्यांतून आयात केली जातात. त्यामुळे महाराष्ट्रात फणसाची व्यापारी
तत्त्वावर लागवड करणे फायदेशीर होऊ लागले आहे.
उगमस्थान, महत्त्व आणि भौगोलिक प्रसार:
फणस हे मोरेसिया या वनस्पती कुळातीळ फळझाड असून फणसाचे उगमस्थान भारत देश समजले जाते. भारतातून या झाडाचा प्रसार मलेशिया वेस्ट इंडिज इत्यादी देशात झाला.
जगात भारत, म्यानमार, श्रीलंका, जमैका, मॉरिशस, बाझील इत्यादी देशांत फणासाची झाडे आढळतात. भारतात फणसाची लागवड प्रामुख्याने आसाम, उत्तर प्रदेश, बिहार, कर्नाटक, तामिळनाडू आणि पूर्व आणि पश्चिम किनारपट्टीवर केली जाते.
फणस हा पोषणमूल्याच्या दृष्टीने पौष्टिक असतो. फणसाच्या गरापेक्षा फणसाच्या बियांमध्ये कार्बोहायड्रेट्स, प्रोटीन्स आणि खनिजे तुलनात्मकदृष्ट्या जास्त प्रमाणात असतात. त्यामुळे फणसाच्या बिया भाजून किंवा उकडून खाणे कोकणात फारच लोकप्रिय आहे. कोकणात फणसाची कच्ची फळे भाजी करण्यासाठी वापरतात. फणसाच्या फळांचे गर आणि बी सोडून राहिलेल्या ५५ ते ६५ % फळाचा भाग जनावरांना खाद्य म्हणून वापरता येतो. फणसाच्या गरापासून पापड आणि सुकविलेले पदार्थ तयार करता येतात. फणसापासून फणसपोळी, जॅम, जेली, सरबत, लोणचे इत्यादी विविध टिकाऊ पदार्थ तयार करता येतात. कापा फणसाचे गरे हवाबंद डब्यात भरून साठविता येतात.
फणसाच्या १०० ग्रॅम खाण्यायोग्य भागातील घटकांचे प्रमाण पुढीलप्रमाणे असते.
फणसाच्या झाडाला वाळवी लागत नाही. फर्निचरसाठी फणसाचे लाकूड उत्कृष्ट समजले जाते. फणसाच्या लाकडाला पॉलिश केल्यावर ते आणखी उत्कृष्ट दिसते. कोकणात तसेच देशावर घरासाठी फणसाचे लाकूड वापरले जाते. फणसाचे लाकूड चांगले टिकाऊ असून या लागडाचा वापर शेती अवजारांसाठी बैलगाड्यांचे जू, विहिरीसाठी, भात गिरणीतील उखळाचे दांडे आणी बोटीसाठी करतात. फर्निचर केबिनेट्स तसेच पेट्या तयार करण्यासाठी फणसाचे लागूड उत्कृष्ट असल्याने फणसाच्या लाकडाची निर्यात होते.
क्षेत्र आणि उत्पादन : भारतात अंदाजे ६६,७५२ हेक्टर क्षेत्र फणसाच्या लागवडीखाली असून त्यापैकी सर्वांत जास्त क्षेत्र बिहार आणि आसाम या राज्यांत आहे. आसाममध्ये फणसाच्या लागवडीखाली ८,००० हेक्टर क्षेत्र असून बिहारमध्ये ४,००० हेक्टर क्षेत्र आहे. दक्षिण भारतात सुमारे २,००० हेक्टर क्षेत्र फणसाच्या लागवडीखाली आहे. महाराष्ट्रात सुमारे १,००० हेक्टर क्षेत्र असून ठाणे, रायगड, रत्नागिरी, कोल्हापूर, चंद्रपूर, बुलढाणा, भंडारा या राज्यात फणसाची झाडे आढळतात. वार्षिक उत्पादन सुमारे १५,००० टनांच्या आसपास येते.
हवामान आणि जमीन : फणसाचे पीक उष्ण कटिबंधातील हवामानात वाढणारे आहे. कोकणातील उष्ण आणि दमट हवामानात फणसाच्या झाडाला चांगले मानवते. अहमदनगर पुणे, सोलापूर, सातारा, सांगली, नाशिक, घुळे या जिल्ह्यांत फणसाची झाडे चांगली वाढतात. अतिउष्ण आणि अतिकोरडे हवामान फणसाच्या झाडाला मानवत नाही. धुके आणि कडाक्याच्या थंडीचा फणसाच्या झाडावर वाईट परिणाम होतो. इतर कोरडवाहू झाडांच्या तुलनेत फणसाच्या झाडाला कसदार आणि खोल जमीन लागते. फणसाचे झाड उत्तम गाळाच्या आणि खोल जमिनीत चांगले वाढते. जांभ्या दगडापासून बनलेल्या सुपीक, पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या, रेताड पोयटा अथवा तांबड्या जमिनीत फणसाची वाढ चांगली होते.
सुधारीत जाती : फणसामध्ये फळाचा आकार आणि गराचा रंग, मऊपणा, इत्यादींवरून वेगवेगळ्या स्थानिक जाती प्रचलित आहेत. परंतु फणसाच्या स्थानिक जाती उपलब्ध नाहीत. फणसाच्या झाडाचे गराच्या मऊपणावरून 'कापा' आणि 'बरका' अस दोन प्रमुख प्रकार पडतात. फळांच्या बाह्य स्वरूपावरून कापा आणि बरका या जातीची फळे ओळखण्यास शक्य होत नाही. यासाठी मूळ झाडांची माहिती असणे आवश्यक असते.
१) कापा फणस : कापा प्रकारच्या फणसाच्या फळातील गरे कोरडे, खुसखुशीत, गोड आणि उत्तम स्वादाचे असतात. गरे पिवळे, पिवळे जर्द किंवा केशरी रंगाचे असतात. कापा फणसाचे गरे मीठ लावून तळल्यास चांगले खुसखुशीत लागतात. पिकलेले गरे हवाबंद डब्यात साठविता येतात. म्हणून कापा फणसांना बाजारात चांगली मागणी असते.
२) बरका फणस : बरका प्रकारच्या फळांचे गरेम मऊ, रसाळ आणि भरपूर प्रमाणात रेषा असलेले आढळतात. अशा गरांपासून प्रामुख्याने फणसपोळी आणि घारगे तयार करतात. ह्या फणसाचे गरे जास्त काळ टिकत नाहीत, परंतु या फणसाच्या गऱ्यांपासून तयार केलेली फणसपोळी वर्षभर साठविता येते.
३) सिंगापुरी फणस : सिंगापुरी जातीचे फणस दक्षिण भारतात काही ठिकाणी आढळून येतात. ही जात श्रीलंकेतून आणण्यात आली आहे. या जातीच्या फळांना अडीच ते तीन वर्षांची फळे धरण्यास सुरुवात होते. ही भरपूर उत्पादन देणारी जात असून या जातीची फळे मोठी आणी मध्यम दर्जाची असतात.
४) नारळी फणस : कोल्हापूर जिल्ह्यात आजरा या गावी फणसाचे झाड निवड पद्धतीने शोधून काढले आहे. या फणसाची फळे नारळाच्या आकाराएवढी असतात. म्हणून यास नारळी फणस असे म्हणतात. नारळी फणसाच्या एका फळाचे वजन दोन किलोपर्यंत असते. या जातीच्या फणसाचे गरे कापा प्रकारचे असतात. सर्वसाधारणपणे फणसाच्या मोठ्या फळात २७% गरे आणि १६% बी आढळते. अशाप्रकारे मोठ्या फणसात ३७% गरे आणि बी असते. तर नारळी फणसात ५०% गरे आणि बी असते.
५) गुलाबी गराचा फणस : कोल्हापूर जिल्ह्यातील खानापूर येथे गुलाबी रंगाचे, कापा प्रकारचे गोड आणि उत्कृष्ट स्वादाचे गरे असलेले फणसाचे झाड निवड पद्धतीने शोधून काढण्यात आले आहे. या झाडाची फळे सर्वसाधारणपणे ३ ते ५ किलो वजनाची असतात. काही फळांचे वजन ७ ते १० किलोपर्यंत असते. या फळातील गरांना विशिष्ट प्रकारचा रुचकर आणि गोड स्वाद असतो. या फणसाचे गरे गुलाबी रंगाचे, मधासारखे गोड, जाड आणि घट्ट असतात.
६) रुद्राक्षी फणस : रुद्राक्षी फणसाची फळे आकाराने गोल आणि मोठी असतात. या जातीच्या फळाची साल बाहेरच्या बाजूने मऊ आणि कमी काटेरी असते. परंतु फळाची प्रत कमी दर्जाची असते.
अभिवृद्धी आणि लागवड पद्धती :
फणसामध्ये परपरागीभवन होत असल्यामुळे बियांपासून तयार केलेल्या रोपांचे गुणधर्म मातृ वृक्षासारखेच येत नाहीत. यासाठी निवडक झाडांपासून कलमे तयार करून फणसाची लागवड करावी. मातृवृक्षाची निवड करताना खालील मुद्दे लक्षात घ्यावेत.
१) लवकर फळे धरणारी झाडे असावीत.
२) फळे मध्यम आकाराची असावीत
३) झाडे अधिक उत्पादन देणारी असावीत
४) फळामध्ये गराचे प्रमाण अधिक असावे.
५) गरे जाड, गोड, उत्कृष्ट स्वादाचे, खुसखुशीत
आणि आकर्षक रंगाचे असावेत. बियांचा आकार लहान असावा.
भेट कलम, गुटी कलम, मृदुकाष्ठ कलम, अंकुर कलम, आणि ठिगळ कलम पद्धती ने डोळे भरणे आशा विविध पद्धतींनी फणसाची कलमे तयार करता येतात. यापैकी अंकुर कलम आणि ठिगळ पद्धतीने डोळे भरणे या पद्धती सोप्या असून ८०% यशस्वी ठरतात.
१) अंकुर कलम : अंकुर कलम करताना प्रथम खुंटरोप तयार करण्यासाठी पूर्ण पिकलेल्या फणसाच्या मोठ्या आकाराच्या बिया निवडाव्यात. अशा बिया १५ x २० सेंटिमीटर आकाराच्या पॉलिथीनच्या पिशवीत सुमारे १ सेंटिमीटर खोल पेराव्यात. पिशव्या भरण्यासाठी माती आणि शेणखत (३:१) यांचे मिश्रण वापरावे. पिशव्यांना नियमितपणे पाणी द्यावे. साधारणपणे २० ते २५ दिवसांत फणसाच्या बिया रुजून पिवळसर हिरव्या रंगाचे अंकुर वर येतात. बिया रुजल्यावर ८ ते १५ दिवसांच्या आत त्यावर कलम करावे. कलमे करण्यासाठी जोमदार वाढणारे आणि पेन्सिलच्या जाडीचे हिरवट रंगाचे खुंटरोप निवडावे.
कलमाचे यश डोळकाडीच्या निवडीवर अवलंबून असते. निवडलेल्या झाडांपासून फांदीच्या टोकाकडे जून झालेली परंतु गर्द हिरव्या रंगाची, खुंटरोपाच्या जाडीची, १० ते १५ सेंटिमीटर लांबीची डोळकाडी निवडावी. काडीच्या शेंड्यावरील डोळा फुगीर असावा. हे डोळे जर्मिनेटर १०० मिली + प्रोटेक्टंट १०० ग्रॅम + १० लि. पाणी या द्रावणामध्ये ५ ते १० मिनिट बुडवून घ्यावा. नंतर निवडलेल्या खुंटरोपांचा अंकुर जमिनीपासून ६ ते ८ सेंटिमीटर अंतरावर छाटावा. त्यानंतर बरोबर मध्यावर ५ ते ६ सेंटिमीटर लांबीचा छेद घ्यावा. निवडलेल्या डोळ्काडीवरही छेदाच्याच लांबीची पाचर करावी. ही प्रक्रिया केलेली पाचर रोपाच्या छेदलेल्या भागात बसवून पॉलि थीन कागदाच्या पट्टीने घट्ट बांधावी. कलम बांधताना काडीचा आणी रोपाचा कापलेला भाग एकमे कांवर बरोबर बसेल याची काळजी घ्यावी. डोळकाडी रोपाच्या जाडीपेक्षा थोडी जाड असेल तर डोळ्काडीची एक बाजू खुंटरोपावर नीट बसवावी. बांधलेले कलम सावलीत ठेवावे आणि कलमाला नियमितपणे पाणी द्यावे. कलम बांधल्यापासून सुमारे तीन आठवड्यांनी नवीन फूट येण्यास सुरुवात होते. याच वेळी खुंटरोपावर कलमांच्या जोडाच्या खालच्या भागात येणारे फुटवे वेळोवेळी काढून टाकावेत. फणसाची अंकुर कलमे तयार करण्यासाठी एप्रिल ते मे हा काळ सर्वांत उत्तम असतो. या काळात तयार केलेली ७० ते ८०% कलमे यशस्वी होतात.
२) ठिगळ पद्धतीने डोळे भरणे : (पॅच बडिंग): ठिगळ पद्धतीने डोळे भरून कलमे तयार करण्यासाठी एक ते दीड वर्षे वयाची खुंटरोपे निवडावीत. खुंटरोपाच्या बुंध्यापासून १५ ते २० सेंटिमीटर उंचीवर १.८ x २.५ सेंटिमीटर आकाराचा पॅच काढावा. त्याच आकाराचा डोळा असलेला पॅच (जर्मिनेटरची वरीलप्रमाणे प्रक्रिया केलेला) निवडलेल्या डोळकाडीवरून काढून तो रोपाच्या कापलेल्या भागावर व्यवस्थित बसवावा आणि पॉलिथीन कागदाच्या पट्टीने बांधावा. या पद्धतीने सप्टेंबर ते नोव्हेंबर या महिन्यात कलमे तयार केल्यास ७० ते ८०% कलमे जगतात.
फणसाच्या कलामांच्या लागवडीसाठी एप्रिल - मे महिन्यात १ x १ x १ मीटर आकाराचे खड्डे खोदावेत. प्रत्येक खड्डयात ५ ते १० किलो चांगले कुजलेले शेणखत, दीड ते दोन किलो हाडांचा चुरा, ५०० ग्रॅम कल्पतरू सेंद्रिय खत आणि माती मिसळून खड्डे भरावेत. पावसाळ्यात प्रत्येक खड्ड्यात फणसाचे एक रोप अथवा कलम लावावे. कलम लावल्यानंतर पाऊस नसल्यास कलमांन लगेच पाणी द्यावे.
हंगाम आणि लागवडीचे अंतर :
फणसाची लागवड सपाट जमिनीवर चौरस पद्धतीने करावी. फणसाच्या रोपांची अथवा कलमांची लागवड १० x १० मीटर अंतरावर करावी. लागवड साधारणपणे पावसाला सुरू झाल्यावर जून महिन्यात करावी. पावसाळ्यात कलमाजवळ पाणी साचून राहणार नाही याची काळजी घ्यावी. भटक्या जनावरांपासून झाडांचे संरक्षण करण्यासाठी झाडाभोवती कुंपण घालावे. जमिनीत ओलावा टिकून राहण्यासाठी पावसाळा संपल्यानंतर ऑक्टोबर महिन्यात झाडाच्या बुंध्याशी पालापाचोळा किंवा गवताचे आच्छादन घालावे.
वळण आणि छाटणीच्या पद्धती :
फणसाच्या झाडांची नियमित छाटणी केली जात नाही, परंतु झाडाला योग्यवळण देण्यासाठी सुरूवातीच्या काळात जमिनीपासून अनेक खोडे वाढू नयेत म्हणून छाटणीची आवश्यकता असते. झाड एकाच खोडावर ठेवावे. जमिनीपासून ३ फुटापर्यंतच्या खोडावरील फुटवे काढून फांद्या सर्व दिशांना विखुरलेल्या स्थितीत राहतील अशा ठेवाव्यात. जून आणि अनावश्यक फांद्या काढून टाकाव्यात. दरवर्षी वाळलेल्या, दाटी करणाऱ्या फांद्या काढून टाकाव्यात. बागेत भरपूर सूर्यप्रकाश आणि खेळती हवा राहील याची काळजी घ्यावी.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन : फणसाच्या झाडांना लागवडीनंतर फारशी खते दिली जात नाही. परंतु अधिक उत्पादनासाठी फणसाला पुढील प्रमाणात खते द्यावीत.
फणसाच्या झाडाला शक्यतो ऑगस्ट - सप्टेंबर महिन्यात खते द्यावीत. खते झाडाच्या बुंध्याशी फांद्यांच्या पसाऱ्याखाली मातीत चांगली मिसळून द्यावीत.
लागवडीपासून सुरूवातीची दोन वर्षे झाडाला १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने नियमित पाणी द्यावे. फुले येण्याच्या आणी फळधारणेच्या काळात झाडाला पाण्याची जास्त आवश्यकता असते.
रोपांच्या (कलमांच्या) रोगमुक्त चांगल्या वाढीसाठी डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीच्या सप्तामृताच्या (५०० मिली + १०० ते १५० लि. पाणी याप्रमाणे) जुलै, सप्टेंबर, नोव्हेंबर या कालावधीत दरवर्षी फवारण्या कराव्यात. त्याचबरोबर पीक परिस्थितीनुसार तज्ञांशी संपर्क साधून तंत्रज्ञानाचा वापर करणे अधिक फायदेशीर ठरेल.
आंतरपिके आणि तणनियंत्रण : फणसाच्या बागेत सुरूवातीच्या ८ ते १० वर्षापर्यंत दोन झाडांच्यामध्ये पावसाळ्यात चवळी, श्रावण घेवडा, भेंडी, मिरची, टोमेटो, कुळीथ, स्टायलो इत्यादी आंतरपिके ज्या ठिकाणी पाण्याची सोय आहे अशा ठिकाणी घ्यावीत. पाण्याची सोय नसलेल्या ठिकाणी शेवग्याची झाडे आंतरपिके म्हणून लावता येतात.
बागेतील तण मुख्य पिकाबरोबर अन्नद्रव्ये, पाणी आणि सूर्यप्रकाश यासाठी स्पर्धा करतात आणि त्याचा अनिष्ट परिणाम मुख्य पिकाच्या वाढीवर आणि उत्पादनावर होतो, म्हणून वेळोवेळी झाडाभोवतालच्या तणांचा बंदोबस्त करावा. निंदणी, खुरपणी करून तणांच्या बंदोबस्तासाठी बागेत दोन झाडांमधील मोकळ्या जागेत हिरवळीची पिके घ्यावीत.
महत्त्वाच्या किडी आणि त्यांचे नियंत्रण : फणसाचे झाड अतिशय काटक आणि कणखर असून या झाडावर किडींचा उपद्रव फारसा होत नाही, क्वचित प्रसंगी खोडकिडा, शेंडा कुरतडणारी अळी, मिलिबग आणि खवले किडीचा उपद्रव होतो.
खोडकिडा : या किडीची अळी झाडाच्या फांद्या आणि खोडांवर छिद्रे करून आत शिरते आणि आतील भाग पोखरत जाते. त्यामुळे फांद्या वाळतात.
उपाय : या किडीच्या नियंत्रणासाठी १० लि. पाण्यात १५ ते २० ग्रॅम कार्बारिल (सेव्हीन ५०%) ची फवारणी करावी.
२) उंदीर : फणसाच्या मुळ्या उंदरांना खूप आवडत असल्याने बऱ्याच वेळा उंदीर मुळ्या खाऊन झाडाला कमकुवत करतात आणि काही वेळा झाड मरते.
उपाय : उंदरांचा बंदोबस्त करण्यासाठी बिळाजवळ झिंक फॉस्फॉईडच्या गोळ्या ठेवाव्यात.
महत्त्वाचे रोग आणि त्यांचे नियंत्रण :फणसाच्या झाडावर फारसे नुकसानकारक रोग आढळून येत नाहीत.
फळ कूज : हा रोग रायझोपस अरटोकार्पी नावाच्या बुरशीमुळे होतो. बुरशीचा उपद्रव झालेली फळे सडतात आणि पूर्ण वाढ होण्यापूर्वीच गळून पडतात.
त्या करिता फुल निघाल्यापासून फळ साधारण मोठे आंब्याएवढे होईपर्यंत सप्तामृताच्या चार फवारण्या १५ - १५ दिवसांच्या अंतराने तज्ञांच्या सल्ल्यानुसार कराव्यात.
फळांची काढणी, उत्पादन आणि विक्री: फणसाच्या बियांपासून रोपे तयार करून लागवड केलेल्या फणसाच्या झाडांपासून लागवडीनंतर दहा वर्षांनी उत्पादन मिळण्यास सुरुवात होते. कलमांच्या लागवडीनंतर ७ ते ८ वर्षांनी फळे मिळण्यास सुरुवात होते. फणसाच्या झाडाच्या फुलोऱ्यात नर आणि मादी फुले लांब, लोंबकळत्या नतकणीस (कॅटकीन) प्रकारच्या पुष्पबंधात येतात. मादी फुले आंगठ्याच्या आकाराची आणि हिरवी असतात. फळे मुख्य खोडावर, खोडाच्या पायथ्याशी किंवा मुख्य फांद्यांच्या वर बगलेत येतात. फुलांना विशिष्ट सुगंध असतो. फणसाच्या झाडाला पश्चिम भारतात डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात फुले येतात. नर फुले काही दिवसानंतर आपोआप गळून पडतात. फणसाची फळे जुलै ते ऑगस्ट या महिन्यात काढणीस तयार होतात. फळे सर्वसाधारणपणे ५० - ६० सेंमी लांबीची आणि २० - ३० सेंमी रुंदीची असतात. फळांची साल सुमारे ५ - ७ सेंटिमीटर जाड असते. फळाच्या सालीवर बाहेरील बाजूला रुंद, टोकदार किंवा बोथट काटे असतात. साल भरपूर जाड असल्यामुळे फळांना टिकाऊपणा चांगला असतो आणि त्यांचे स्वतंत्र पॅकिंग करावे लागत नाही. फळे वजनाने सुमारे ५ किलो पासून २५ किलोपर्यंत भरतात. प्रत्येक झाडाला सुमारे २५ ते ५० पर्यंत फळे लागतात. त्यांचे वजन २०० किलो ग्रॅम येते. एका झाडापासून ४० ते ५० वर्षे फळे मिळतात.
फळांची साठवण आणि पिकविण्याची पद्धती :
फणसाची फळे झाडावरून काढल्यानंतर ट्रकने बाजारामध्ये विक्रीसाठी पाठवितात. पूर्ण वाढलेली फळे काढणीनंतर ३ - ५ दिवसांत पिकून त्यांना चांगला वास येतो. काढणीनंतर फळे एकमेकांवर उघड्यावरच रचून ठेवतात. फणसाची फळे पिकविण्याच्या स्वतंत्र पद्धती नाहीत.
उगमस्थान, महत्त्व आणि भौगोलिक प्रसार:
फणस हे मोरेसिया या वनस्पती कुळातीळ फळझाड असून फणसाचे उगमस्थान भारत देश समजले जाते. भारतातून या झाडाचा प्रसार मलेशिया वेस्ट इंडिज इत्यादी देशात झाला.
जगात भारत, म्यानमार, श्रीलंका, जमैका, मॉरिशस, बाझील इत्यादी देशांत फणासाची झाडे आढळतात. भारतात फणसाची लागवड प्रामुख्याने आसाम, उत्तर प्रदेश, बिहार, कर्नाटक, तामिळनाडू आणि पूर्व आणि पश्चिम किनारपट्टीवर केली जाते.
फणस हा पोषणमूल्याच्या दृष्टीने पौष्टिक असतो. फणसाच्या गरापेक्षा फणसाच्या बियांमध्ये कार्बोहायड्रेट्स, प्रोटीन्स आणि खनिजे तुलनात्मकदृष्ट्या जास्त प्रमाणात असतात. त्यामुळे फणसाच्या बिया भाजून किंवा उकडून खाणे कोकणात फारच लोकप्रिय आहे. कोकणात फणसाची कच्ची फळे भाजी करण्यासाठी वापरतात. फणसाच्या फळांचे गर आणि बी सोडून राहिलेल्या ५५ ते ६५ % फळाचा भाग जनावरांना खाद्य म्हणून वापरता येतो. फणसाच्या गरापासून पापड आणि सुकविलेले पदार्थ तयार करता येतात. फणसापासून फणसपोळी, जॅम, जेली, सरबत, लोणचे इत्यादी विविध टिकाऊ पदार्थ तयार करता येतात. कापा फणसाचे गरे हवाबंद डब्यात भरून साठविता येतात.
फणसाच्या १०० ग्रॅम खाण्यायोग्य भागातील घटकांचे प्रमाण पुढीलप्रमाणे असते.
| अन्नघटक | प्रमाण | ||
| कच्चा गर | पक्व गर | बिया | |
| पाणी | ८४ | ७७ | ६५ |
| शर्करा (कार्बोहायड्रेट्स ) | ९.० | १९.० | २६.० |
| प्रथिने (प्रोटिन्स) | २.६ | २.० | ६.६ |
| स्निग्धांश (फॅट्स) | ०.३ | ०.१ | ०.४ |
| खनिजे | ०.९ | ०.८ | १.२ |
| तंतुमय पदार्थ | - | १.१ | - |
| कॅल्शियम | ०.०५ | ०.०२ | ०.०२ |
| फॉस्फरस | ०.१० | ०.०३ | ०.०३ |
| लोह | ०.००२ | ०.५ | - |
| पोटॅशियम | ०.०२५ | - | - |
| जीवनसत्त्व 'अ' | - | ५४० इंटरनॅशनल युनिट | १७ इंटरनॅशनल युनिट |
| उष्माक (कॅलरी) | - | ८४ | - |
फणसाच्या झाडाला वाळवी लागत नाही. फर्निचरसाठी फणसाचे लाकूड उत्कृष्ट समजले जाते. फणसाच्या लाकडाला पॉलिश केल्यावर ते आणखी उत्कृष्ट दिसते. कोकणात तसेच देशावर घरासाठी फणसाचे लाकूड वापरले जाते. फणसाचे लाकूड चांगले टिकाऊ असून या लागडाचा वापर शेती अवजारांसाठी बैलगाड्यांचे जू, विहिरीसाठी, भात गिरणीतील उखळाचे दांडे आणी बोटीसाठी करतात. फर्निचर केबिनेट्स तसेच पेट्या तयार करण्यासाठी फणसाचे लागूड उत्कृष्ट असल्याने फणसाच्या लाकडाची निर्यात होते.
क्षेत्र आणि उत्पादन : भारतात अंदाजे ६६,७५२ हेक्टर क्षेत्र फणसाच्या लागवडीखाली असून त्यापैकी सर्वांत जास्त क्षेत्र बिहार आणि आसाम या राज्यांत आहे. आसाममध्ये फणसाच्या लागवडीखाली ८,००० हेक्टर क्षेत्र असून बिहारमध्ये ४,००० हेक्टर क्षेत्र आहे. दक्षिण भारतात सुमारे २,००० हेक्टर क्षेत्र फणसाच्या लागवडीखाली आहे. महाराष्ट्रात सुमारे १,००० हेक्टर क्षेत्र असून ठाणे, रायगड, रत्नागिरी, कोल्हापूर, चंद्रपूर, बुलढाणा, भंडारा या राज्यात फणसाची झाडे आढळतात. वार्षिक उत्पादन सुमारे १५,००० टनांच्या आसपास येते.
हवामान आणि जमीन : फणसाचे पीक उष्ण कटिबंधातील हवामानात वाढणारे आहे. कोकणातील उष्ण आणि दमट हवामानात फणसाच्या झाडाला चांगले मानवते. अहमदनगर पुणे, सोलापूर, सातारा, सांगली, नाशिक, घुळे या जिल्ह्यांत फणसाची झाडे चांगली वाढतात. अतिउष्ण आणि अतिकोरडे हवामान फणसाच्या झाडाला मानवत नाही. धुके आणि कडाक्याच्या थंडीचा फणसाच्या झाडावर वाईट परिणाम होतो. इतर कोरडवाहू झाडांच्या तुलनेत फणसाच्या झाडाला कसदार आणि खोल जमीन लागते. फणसाचे झाड उत्तम गाळाच्या आणि खोल जमिनीत चांगले वाढते. जांभ्या दगडापासून बनलेल्या सुपीक, पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या, रेताड पोयटा अथवा तांबड्या जमिनीत फणसाची वाढ चांगली होते.
सुधारीत जाती : फणसामध्ये फळाचा आकार आणि गराचा रंग, मऊपणा, इत्यादींवरून वेगवेगळ्या स्थानिक जाती प्रचलित आहेत. परंतु फणसाच्या स्थानिक जाती उपलब्ध नाहीत. फणसाच्या झाडाचे गराच्या मऊपणावरून 'कापा' आणि 'बरका' अस दोन प्रमुख प्रकार पडतात. फळांच्या बाह्य स्वरूपावरून कापा आणि बरका या जातीची फळे ओळखण्यास शक्य होत नाही. यासाठी मूळ झाडांची माहिती असणे आवश्यक असते.
१) कापा फणस : कापा प्रकारच्या फणसाच्या फळातील गरे कोरडे, खुसखुशीत, गोड आणि उत्तम स्वादाचे असतात. गरे पिवळे, पिवळे जर्द किंवा केशरी रंगाचे असतात. कापा फणसाचे गरे मीठ लावून तळल्यास चांगले खुसखुशीत लागतात. पिकलेले गरे हवाबंद डब्यात साठविता येतात. म्हणून कापा फणसांना बाजारात चांगली मागणी असते.
२) बरका फणस : बरका प्रकारच्या फळांचे गरेम मऊ, रसाळ आणि भरपूर प्रमाणात रेषा असलेले आढळतात. अशा गरांपासून प्रामुख्याने फणसपोळी आणि घारगे तयार करतात. ह्या फणसाचे गरे जास्त काळ टिकत नाहीत, परंतु या फणसाच्या गऱ्यांपासून तयार केलेली फणसपोळी वर्षभर साठविता येते.
३) सिंगापुरी फणस : सिंगापुरी जातीचे फणस दक्षिण भारतात काही ठिकाणी आढळून येतात. ही जात श्रीलंकेतून आणण्यात आली आहे. या जातीच्या फळांना अडीच ते तीन वर्षांची फळे धरण्यास सुरुवात होते. ही भरपूर उत्पादन देणारी जात असून या जातीची फळे मोठी आणी मध्यम दर्जाची असतात.
४) नारळी फणस : कोल्हापूर जिल्ह्यात आजरा या गावी फणसाचे झाड निवड पद्धतीने शोधून काढले आहे. या फणसाची फळे नारळाच्या आकाराएवढी असतात. म्हणून यास नारळी फणस असे म्हणतात. नारळी फणसाच्या एका फळाचे वजन दोन किलोपर्यंत असते. या जातीच्या फणसाचे गरे कापा प्रकारचे असतात. सर्वसाधारणपणे फणसाच्या मोठ्या फळात २७% गरे आणि १६% बी आढळते. अशाप्रकारे मोठ्या फणसात ३७% गरे आणि बी असते. तर नारळी फणसात ५०% गरे आणि बी असते.
५) गुलाबी गराचा फणस : कोल्हापूर जिल्ह्यातील खानापूर येथे गुलाबी रंगाचे, कापा प्रकारचे गोड आणि उत्कृष्ट स्वादाचे गरे असलेले फणसाचे झाड निवड पद्धतीने शोधून काढण्यात आले आहे. या झाडाची फळे सर्वसाधारणपणे ३ ते ५ किलो वजनाची असतात. काही फळांचे वजन ७ ते १० किलोपर्यंत असते. या फळातील गरांना विशिष्ट प्रकारचा रुचकर आणि गोड स्वाद असतो. या फणसाचे गरे गुलाबी रंगाचे, मधासारखे गोड, जाड आणि घट्ट असतात.
६) रुद्राक्षी फणस : रुद्राक्षी फणसाची फळे आकाराने गोल आणि मोठी असतात. या जातीच्या फळाची साल बाहेरच्या बाजूने मऊ आणि कमी काटेरी असते. परंतु फळाची प्रत कमी दर्जाची असते.
अभिवृद्धी आणि लागवड पद्धती :
फणसामध्ये परपरागीभवन होत असल्यामुळे बियांपासून तयार केलेल्या रोपांचे गुणधर्म मातृ वृक्षासारखेच येत नाहीत. यासाठी निवडक झाडांपासून कलमे तयार करून फणसाची लागवड करावी. मातृवृक्षाची निवड करताना खालील मुद्दे लक्षात घ्यावेत.
१) लवकर फळे धरणारी झाडे असावीत.
२) फळे मध्यम आकाराची असावीत
३) झाडे अधिक उत्पादन देणारी असावीत
४) फळामध्ये गराचे प्रमाण अधिक असावे.
५) गरे जाड, गोड, उत्कृष्ट स्वादाचे, खुसखुशीत
आणि आकर्षक रंगाचे असावेत. बियांचा आकार लहान असावा.
भेट कलम, गुटी कलम, मृदुकाष्ठ कलम, अंकुर कलम, आणि ठिगळ कलम पद्धती ने डोळे भरणे आशा विविध पद्धतींनी फणसाची कलमे तयार करता येतात. यापैकी अंकुर कलम आणि ठिगळ पद्धतीने डोळे भरणे या पद्धती सोप्या असून ८०% यशस्वी ठरतात.
१) अंकुर कलम : अंकुर कलम करताना प्रथम खुंटरोप तयार करण्यासाठी पूर्ण पिकलेल्या फणसाच्या मोठ्या आकाराच्या बिया निवडाव्यात. अशा बिया १५ x २० सेंटिमीटर आकाराच्या पॉलिथीनच्या पिशवीत सुमारे १ सेंटिमीटर खोल पेराव्यात. पिशव्या भरण्यासाठी माती आणि शेणखत (३:१) यांचे मिश्रण वापरावे. पिशव्यांना नियमितपणे पाणी द्यावे. साधारणपणे २० ते २५ दिवसांत फणसाच्या बिया रुजून पिवळसर हिरव्या रंगाचे अंकुर वर येतात. बिया रुजल्यावर ८ ते १५ दिवसांच्या आत त्यावर कलम करावे. कलमे करण्यासाठी जोमदार वाढणारे आणि पेन्सिलच्या जाडीचे हिरवट रंगाचे खुंटरोप निवडावे.
कलमाचे यश डोळकाडीच्या निवडीवर अवलंबून असते. निवडलेल्या झाडांपासून फांदीच्या टोकाकडे जून झालेली परंतु गर्द हिरव्या रंगाची, खुंटरोपाच्या जाडीची, १० ते १५ सेंटिमीटर लांबीची डोळकाडी निवडावी. काडीच्या शेंड्यावरील डोळा फुगीर असावा. हे डोळे जर्मिनेटर १०० मिली + प्रोटेक्टंट १०० ग्रॅम + १० लि. पाणी या द्रावणामध्ये ५ ते १० मिनिट बुडवून घ्यावा. नंतर निवडलेल्या खुंटरोपांचा अंकुर जमिनीपासून ६ ते ८ सेंटिमीटर अंतरावर छाटावा. त्यानंतर बरोबर मध्यावर ५ ते ६ सेंटिमीटर लांबीचा छेद घ्यावा. निवडलेल्या डोळ्काडीवरही छेदाच्याच लांबीची पाचर करावी. ही प्रक्रिया केलेली पाचर रोपाच्या छेदलेल्या भागात बसवून पॉलि थीन कागदाच्या पट्टीने घट्ट बांधावी. कलम बांधताना काडीचा आणी रोपाचा कापलेला भाग एकमे कांवर बरोबर बसेल याची काळजी घ्यावी. डोळकाडी रोपाच्या जाडीपेक्षा थोडी जाड असेल तर डोळ्काडीची एक बाजू खुंटरोपावर नीट बसवावी. बांधलेले कलम सावलीत ठेवावे आणि कलमाला नियमितपणे पाणी द्यावे. कलम बांधल्यापासून सुमारे तीन आठवड्यांनी नवीन फूट येण्यास सुरुवात होते. याच वेळी खुंटरोपावर कलमांच्या जोडाच्या खालच्या भागात येणारे फुटवे वेळोवेळी काढून टाकावेत. फणसाची अंकुर कलमे तयार करण्यासाठी एप्रिल ते मे हा काळ सर्वांत उत्तम असतो. या काळात तयार केलेली ७० ते ८०% कलमे यशस्वी होतात.
२) ठिगळ पद्धतीने डोळे भरणे : (पॅच बडिंग): ठिगळ पद्धतीने डोळे भरून कलमे तयार करण्यासाठी एक ते दीड वर्षे वयाची खुंटरोपे निवडावीत. खुंटरोपाच्या बुंध्यापासून १५ ते २० सेंटिमीटर उंचीवर १.८ x २.५ सेंटिमीटर आकाराचा पॅच काढावा. त्याच आकाराचा डोळा असलेला पॅच (जर्मिनेटरची वरीलप्रमाणे प्रक्रिया केलेला) निवडलेल्या डोळकाडीवरून काढून तो रोपाच्या कापलेल्या भागावर व्यवस्थित बसवावा आणि पॉलिथीन कागदाच्या पट्टीने बांधावा. या पद्धतीने सप्टेंबर ते नोव्हेंबर या महिन्यात कलमे तयार केल्यास ७० ते ८०% कलमे जगतात.
फणसाच्या कलामांच्या लागवडीसाठी एप्रिल - मे महिन्यात १ x १ x १ मीटर आकाराचे खड्डे खोदावेत. प्रत्येक खड्डयात ५ ते १० किलो चांगले कुजलेले शेणखत, दीड ते दोन किलो हाडांचा चुरा, ५०० ग्रॅम कल्पतरू सेंद्रिय खत आणि माती मिसळून खड्डे भरावेत. पावसाळ्यात प्रत्येक खड्ड्यात फणसाचे एक रोप अथवा कलम लावावे. कलम लावल्यानंतर पाऊस नसल्यास कलमांन लगेच पाणी द्यावे.
हंगाम आणि लागवडीचे अंतर :
फणसाची लागवड सपाट जमिनीवर चौरस पद्धतीने करावी. फणसाच्या रोपांची अथवा कलमांची लागवड १० x १० मीटर अंतरावर करावी. लागवड साधारणपणे पावसाला सुरू झाल्यावर जून महिन्यात करावी. पावसाळ्यात कलमाजवळ पाणी साचून राहणार नाही याची काळजी घ्यावी. भटक्या जनावरांपासून झाडांचे संरक्षण करण्यासाठी झाडाभोवती कुंपण घालावे. जमिनीत ओलावा टिकून राहण्यासाठी पावसाळा संपल्यानंतर ऑक्टोबर महिन्यात झाडाच्या बुंध्याशी पालापाचोळा किंवा गवताचे आच्छादन घालावे.
वळण आणि छाटणीच्या पद्धती :
फणसाच्या झाडांची नियमित छाटणी केली जात नाही, परंतु झाडाला योग्यवळण देण्यासाठी सुरूवातीच्या काळात जमिनीपासून अनेक खोडे वाढू नयेत म्हणून छाटणीची आवश्यकता असते. झाड एकाच खोडावर ठेवावे. जमिनीपासून ३ फुटापर्यंतच्या खोडावरील फुटवे काढून फांद्या सर्व दिशांना विखुरलेल्या स्थितीत राहतील अशा ठेवाव्यात. जून आणि अनावश्यक फांद्या काढून टाकाव्यात. दरवर्षी वाळलेल्या, दाटी करणाऱ्या फांद्या काढून टाकाव्यात. बागेत भरपूर सूर्यप्रकाश आणि खेळती हवा राहील याची काळजी घ्यावी.
खते आणि पाणी व्यवस्थापन : फणसाच्या झाडांना लागवडीनंतर फारशी खते दिली जात नाही. परंतु अधिक उत्पादनासाठी फणसाला पुढील प्रमाणात खते द्यावीत.
| झाडाचे (वर्षे) | खतांचे प्रमाण | ||||
| शेणखतकिलो | कल्पतरू खत | नत्र (ग्रॅम) | स्फुरद (ग्रॅम) | पालाश (ग्रॅम) | |
| १ | ५ | २५० ग्रॅम | १०० | ५० | ५० |
| २ | १० | ५०० ग्रॅम | २०० | १०० | १०० |
| ३ | १५ | ७५० ग्रॅम | ३०० | १५० | १५० |
| ४ | २० | १ किलो | ४०० | २५० | २५० |
| ५ आणि त्यापुढील वर्षे | २५ | २ किलो | ५०० | २५० | २५० |
फणसाच्या झाडाला शक्यतो ऑगस्ट - सप्टेंबर महिन्यात खते द्यावीत. खते झाडाच्या बुंध्याशी फांद्यांच्या पसाऱ्याखाली मातीत चांगली मिसळून द्यावीत.
लागवडीपासून सुरूवातीची दोन वर्षे झाडाला १० ते १५ दिवसांच्या अंतराने नियमित पाणी द्यावे. फुले येण्याच्या आणी फळधारणेच्या काळात झाडाला पाण्याची जास्त आवश्यकता असते.
रोपांच्या (कलमांच्या) रोगमुक्त चांगल्या वाढीसाठी डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीच्या सप्तामृताच्या (५०० मिली + १०० ते १५० लि. पाणी याप्रमाणे) जुलै, सप्टेंबर, नोव्हेंबर या कालावधीत दरवर्षी फवारण्या कराव्यात. त्याचबरोबर पीक परिस्थितीनुसार तज्ञांशी संपर्क साधून तंत्रज्ञानाचा वापर करणे अधिक फायदेशीर ठरेल.
आंतरपिके आणि तणनियंत्रण : फणसाच्या बागेत सुरूवातीच्या ८ ते १० वर्षापर्यंत दोन झाडांच्यामध्ये पावसाळ्यात चवळी, श्रावण घेवडा, भेंडी, मिरची, टोमेटो, कुळीथ, स्टायलो इत्यादी आंतरपिके ज्या ठिकाणी पाण्याची सोय आहे अशा ठिकाणी घ्यावीत. पाण्याची सोय नसलेल्या ठिकाणी शेवग्याची झाडे आंतरपिके म्हणून लावता येतात.
बागेतील तण मुख्य पिकाबरोबर अन्नद्रव्ये, पाणी आणि सूर्यप्रकाश यासाठी स्पर्धा करतात आणि त्याचा अनिष्ट परिणाम मुख्य पिकाच्या वाढीवर आणि उत्पादनावर होतो, म्हणून वेळोवेळी झाडाभोवतालच्या तणांचा बंदोबस्त करावा. निंदणी, खुरपणी करून तणांच्या बंदोबस्तासाठी बागेत दोन झाडांमधील मोकळ्या जागेत हिरवळीची पिके घ्यावीत.
महत्त्वाच्या किडी आणि त्यांचे नियंत्रण : फणसाचे झाड अतिशय काटक आणि कणखर असून या झाडावर किडींचा उपद्रव फारसा होत नाही, क्वचित प्रसंगी खोडकिडा, शेंडा कुरतडणारी अळी, मिलिबग आणि खवले किडीचा उपद्रव होतो.
खोडकिडा : या किडीची अळी झाडाच्या फांद्या आणि खोडांवर छिद्रे करून आत शिरते आणि आतील भाग पोखरत जाते. त्यामुळे फांद्या वाळतात.
उपाय : या किडीच्या नियंत्रणासाठी १० लि. पाण्यात १५ ते २० ग्रॅम कार्बारिल (सेव्हीन ५०%) ची फवारणी करावी.
२) उंदीर : फणसाच्या मुळ्या उंदरांना खूप आवडत असल्याने बऱ्याच वेळा उंदीर मुळ्या खाऊन झाडाला कमकुवत करतात आणि काही वेळा झाड मरते.
उपाय : उंदरांचा बंदोबस्त करण्यासाठी बिळाजवळ झिंक फॉस्फॉईडच्या गोळ्या ठेवाव्यात.
महत्त्वाचे रोग आणि त्यांचे नियंत्रण :फणसाच्या झाडावर फारसे नुकसानकारक रोग आढळून येत नाहीत.
फळ कूज : हा रोग रायझोपस अरटोकार्पी नावाच्या बुरशीमुळे होतो. बुरशीचा उपद्रव झालेली फळे सडतात आणि पूर्ण वाढ होण्यापूर्वीच गळून पडतात.
त्या करिता फुल निघाल्यापासून फळ साधारण मोठे आंब्याएवढे होईपर्यंत सप्तामृताच्या चार फवारण्या १५ - १५ दिवसांच्या अंतराने तज्ञांच्या सल्ल्यानुसार कराव्यात.
फळांची काढणी, उत्पादन आणि विक्री: फणसाच्या बियांपासून रोपे तयार करून लागवड केलेल्या फणसाच्या झाडांपासून लागवडीनंतर दहा वर्षांनी उत्पादन मिळण्यास सुरुवात होते. कलमांच्या लागवडीनंतर ७ ते ८ वर्षांनी फळे मिळण्यास सुरुवात होते. फणसाच्या झाडाच्या फुलोऱ्यात नर आणि मादी फुले लांब, लोंबकळत्या नतकणीस (कॅटकीन) प्रकारच्या पुष्पबंधात येतात. मादी फुले आंगठ्याच्या आकाराची आणि हिरवी असतात. फळे मुख्य खोडावर, खोडाच्या पायथ्याशी किंवा मुख्य फांद्यांच्या वर बगलेत येतात. फुलांना विशिष्ट सुगंध असतो. फणसाच्या झाडाला पश्चिम भारतात डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात फुले येतात. नर फुले काही दिवसानंतर आपोआप गळून पडतात. फणसाची फळे जुलै ते ऑगस्ट या महिन्यात काढणीस तयार होतात. फळे सर्वसाधारणपणे ५० - ६० सेंमी लांबीची आणि २० - ३० सेंमी रुंदीची असतात. फळांची साल सुमारे ५ - ७ सेंटिमीटर जाड असते. फळाच्या सालीवर बाहेरील बाजूला रुंद, टोकदार किंवा बोथट काटे असतात. साल भरपूर जाड असल्यामुळे फळांना टिकाऊपणा चांगला असतो आणि त्यांचे स्वतंत्र पॅकिंग करावे लागत नाही. फळे वजनाने सुमारे ५ किलो पासून २५ किलोपर्यंत भरतात. प्रत्येक झाडाला सुमारे २५ ते ५० पर्यंत फळे लागतात. त्यांचे वजन २०० किलो ग्रॅम येते. एका झाडापासून ४० ते ५० वर्षे फळे मिळतात.
फळांची साठवण आणि पिकविण्याची पद्धती :
फणसाची फळे झाडावरून काढल्यानंतर ट्रकने बाजारामध्ये विक्रीसाठी पाठवितात. पूर्ण वाढलेली फळे काढणीनंतर ३ - ५ दिवसांत पिकून त्यांना चांगला वास येतो. काढणीनंतर फळे एकमेकांवर उघड्यावरच रचून ठेवतात. फणसाची फळे पिकविण्याच्या स्वतंत्र पद्धती नाहीत.