मेथी लागवड
प्रा. डॉ. वि.सु. बावसकर
महाराष्ट्रात सर्वत्र मेथीची भाजी पालेभाजी म्हणून लोकप्रिय आहे. लवकर येऊन सर्वत्र
विकली जाणारी मेथी ही एक चांगली भाजी आहे. मात्र पंजाबमध्ये व उत्तर भारतात आहारात
मेथीची पाने कणकीत मिसळून मेथी पराठा दररोज खाण्याची प्रथा आहे. इजिप्तमध्ये अरबमेथीला
'दुल्बा' म्हणतात. मेथीचे मूळ स्थान पूर्व आशिया हे आहे. मेथीच्या बिया मेथीची पाने
यांचे महत्त्व प्तालयाने अनेक देशामध्ये मेथीची यशस्वीपणे लागवड केली जाते. मेथी साधारण
वीत ते दोन वीत उंच वाढते. मेथीच्या झाडांवर जुनमध्ये शेंगा येतात. त्या शेंगामधील बियांना
'मेथ्या' म्हणतात.
महत्त्व : मेथीची पाने व बिया आरोग्यास हितावह असतात. स्त्रिला प्रसुतीनंतर जास्त दूध येण्यासाठी मेथ्याचे लाडू खावयास देतात. उन्हाळ्याची झळ लागल्यास सुकलेली मेथी थंड पाण्यात भिजत घालून ते पाणी वस्त्रगाल करून त्यात मध एकत्र करोन घ्यावे. मेथीचा वापर प्रामुख्याने केसांसाठी व सौंदर्य प्रसाधनांसाठी होतो. दुभत्या जनावरांना खुराकातून मेथी बी देतात. मेठीमाध्ये पाणी, प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, तंतू कर्बोदके, लोह, स्फुरद, सोडियम यासारखे शरीरास आवश्यक असणारे घटक उपलब्ध आहेत. तसेच अ, ब, क, ड जीवनसत्त्वे आणि अॅस्कार बिक आम्लाचे प्रमाण जास्त आढळते. मेथीची लागवड जम्मू काश्मिर, उत्तरप्रदेश , मध्येप्रदेश, तमिळनाडू, पंजाब, महाराष्ट्र अशा विविध राज्यातून केली जाते. मेथीची लागवड खरीप व रब्बी हंगामात करता येते. त्यामुळे मेथीचे लागवडीचे तंत्र सहज सोपे आहे.
जमीन : मेथी ओलिताची सोय असलेल्या जुन्या मुरलेल्या बागायत जमिनीमध्ये उत्तम येते. पाण्याचा निचरा असणारी, मध्यम खोलीची, कसदार जमीन असावी.
हवामान : मेथी लागवड थंड हवामानात तसेच योग्य सुर्यप्रकाश व हवेत आर्द्रता असताना करणे आवश्यक असते. डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीने उन्हाळ्यातदेखील चांगल्याप्रकारे उत्पादन घेत येते.
लागवड : मेथीचे रान नांगरू नये कारण बी खोल जाऊन उगवण मार खाते. त्यासाठी जमिनीची फणणी करून मशागत करावी. म्हणजे बियांची उगवण होऊन मुळे चांगली जमिनीत रुजतात. कल्पतरू सेंद्रिय खत टाकून सारे ओढावेत. मेथी फोकण्यापुर्वी १ पोत्यास १ लि. जर्मिनेटर + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + ५० ते ६० लि. पाणी या द्रावणामध्ये मेथी बी रात्रभर भिजवून नंतर उपसून सावलीत प्लॅस्टिक कागदावर सुकवावे. नंतर वाफ्यात पेरावे किंवा फोकावे. बी साधारण ४ ते ५ दिवसात कडक उन्हाळा असतानाही उगवून येते. एकरी बियाने ८० किलो लागते. भाजीसाठी मेथी करायची असल्यास लांब सारे पाडणे.
जात : महराष्ट्रात अनेक शेतकऱ्यांकडे नव्या वाणांच्या बियांची लागवड झालेली दिसते. १) कसुरी सिलेक्शन (पुसा सिलेक्शन), २) पुसा अर्लि बंचिग, ३) मेथी नं. ४७ या प्रकारच्या जाती आढळतात.
१) कसुरी सिलेक्शन : या मेथीची पाने लहान, गोलसर असून तिची वाढ सुरुवातीला फारच सावकाश होते. या मेथीची रोपे लहान झुडूपवजा असतात. आणि फांद्या आणि देठ नेहमीच्या मेठीपेक्ष बारीक असतात. या मेथीची फुले आकर्षक पिवळ्या रंगाची, लांब दांड्यावर येणारी असून शेंगा लहान, कोयत्याच्या आकाराच्या आणि बाकदार असतात, तर बिया नेहमीच्या मेथीपेक्षा बारीक असतात. कसुरी मेथी अधिक सुगंधित आणि स्वादिष्ट असते. कसुरी मेठीमध्ये कसुरी सिलेक्शन (पुसा सिलेक्शन) हा सुधारित वाण भारतीय कृषी संशोधन संस्था, नवी दिल्ली यांनी विकसित केला असून तो दीड महिन्यात तयार होतो. हा वाण उशीरा तयार होणारा असला तरी त्याचे अनके खुडे घेता येतात आणि हा वाण परसबागेत लावण्यास फार उपयुक्त आहे. बी तयार होण्यास १५० ते १६० दिवस लागतात.
२) पुसा अर्ली बंचिंग : हा वाण लवकर वाढतो. या मेथीला भरपूर फांद्या येतात आणि वाढीची सवय उभट असते. या मेथीचे पाने लंबगोल किंवा गोलसर आणि मोठी असतात. या मेथीची फुले पांढरी असून ती शेंड्याकडे पानांच्या बेचक्यातून प्रत्येक ठिकाणी दोन किंवा तीन येतात.
या मेथीच्या शेंगा लांब आणि बी मोठे असते. पुसा अर्ली बंचिंग ही सुधारित जात भारतीय कृषी संशोधन संस्थेने विकसित केली आहे. या मेथीची वाढ उभट व लवकर होते. पाने हिरवी असून १२५ दिवसांत बी तयार होते.
३) मेथी नं. ४७ : महराष्ट्रात मेथी नं. ४७ हा सुधारित वाण विकसित करण्यात आला आहे.
याशिवाय बऱ्याच ठिकाणी स्थानिक वाणांची लागवड केली जाते. हिरवी, कोवळी लुसलुशीत पाने, लवकर फुलावर न येणे, कोवळेपणा जास्तीत जास्त टिकून राहणे ही या चांगल्या जातीची काही वैशिष्ट्ये आहेत.
खत नियोजन : बी टाकण्याअगोदर वाफ्यात कल्पतरू खताचा वापर एकरी ४० ते ५० किलो करावा. कल्पतरू खतामुळे जमीन भुसभुशीत राहून ओलावा टिकून धरला जाते. रासायनिक खते शक्यतो देऊ नयेत.
कीड व रोग : मेथीवर रोग व किडींचा प्रादुर्भाव शक्यतो होत नाही. उन्हाळ्यात पालेभाज्यांचे बाजारभाव वाढलेले असतात. त्यामुळे बाजारभाव मिळण्यासाठी मेथी केली जाते. मात्र उन्हाळ्यातील उष्णतेमुळे मेथीची मर मोठ्या प्रमाणात होते. इतर रासायनिक औषधे वापरून देखील फायदा होत नाही. त्यामुळे मोठे नुकसान होते. त्यासाठी बीजप्रक्रियेचेवेळेस जर्मिनेटरचा वापर करून डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीच्या फवारण्या वेळेवर केल्या तर मर अगदी कडक उन्हाळ्यातदेखील होत नाही असा अनेक शेतकऱ्यांचा अनुभव आहे.
अधिक, दर्जेदार उत्पादन घेण्याकरिता डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीच्या औषधांच्या खालीलप्रमाणे फवारण्या घ्याव्यात.
१) पहिली फवारणी : ( उगवणीनंतर ८ ते १० दिवसांनी ) : जर्मिनेटर २५० मिली.+ थ्राईवर २५० मिली. + क्रॉंपशाईनर २५० मिली. + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + १०० लि.पाणी.
२) दुसरी फवारणी : (उगवणीनंतर २२ ते २५ दिवसांनी) : जर्मिनेटर ४०० मिली.+ थ्राईवर ३५० मिली. + क्रॉंपशाईनर ५०० मिली. + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + हार्मोनी १०० मिली. + १५० लि.पाणी.
३) तिसरी फवारणी : (उगवणीनंतर ३० ते ३५ दिवसांनी ) :जर्मिनेटर ५०० मिली. + थ्राईवर ३५० मिली. + क्रॉंपशाईनर ५०० मिली.+ हार्मोनी १५० मिली. + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + १५० लि.पाणी.
काढणी : मेथीची भाजी जातीनुसार ३५ ते ४० दिवसात काढणी योग्य होते. फुलोऱ्यावर येण्याअगोदर भाजीची काढणी करावी. वरीलप्रमाणे फवारणी केल्यास मेथीची पाने रुंद होऊन चमक व तेज येते. त्यामुळे बाजारभाव चांगले मिळतात. तसेच नेहमीपेक्षा ८ ते १० दिवस मेथीची पुर्ण वाढ होऊन काढणीस लवकर येते.
उत्पादन : पावसाळ्यात मेथीच्या १ गुंठ्यात १०० गड्ड्या निघतात. परंतु वरील पद्धतीने लागवड केल्यास ऐन उन्हाळ्यात देखील मेथीच्या १५० ते २०० गड्ड्याचे उत्पादन मिळते. आरोग्यदृष्ट्या मेथी फलदायी असल्याने बाजारपेठेत मेथीला मागणी असते.
महत्त्व : मेथीची पाने व बिया आरोग्यास हितावह असतात. स्त्रिला प्रसुतीनंतर जास्त दूध येण्यासाठी मेथ्याचे लाडू खावयास देतात. उन्हाळ्याची झळ लागल्यास सुकलेली मेथी थंड पाण्यात भिजत घालून ते पाणी वस्त्रगाल करून त्यात मध एकत्र करोन घ्यावे. मेथीचा वापर प्रामुख्याने केसांसाठी व सौंदर्य प्रसाधनांसाठी होतो. दुभत्या जनावरांना खुराकातून मेथी बी देतात. मेठीमाध्ये पाणी, प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, तंतू कर्बोदके, लोह, स्फुरद, सोडियम यासारखे शरीरास आवश्यक असणारे घटक उपलब्ध आहेत. तसेच अ, ब, क, ड जीवनसत्त्वे आणि अॅस्कार बिक आम्लाचे प्रमाण जास्त आढळते. मेथीची लागवड जम्मू काश्मिर, उत्तरप्रदेश , मध्येप्रदेश, तमिळनाडू, पंजाब, महाराष्ट्र अशा विविध राज्यातून केली जाते. मेथीची लागवड खरीप व रब्बी हंगामात करता येते. त्यामुळे मेथीचे लागवडीचे तंत्र सहज सोपे आहे.
जमीन : मेथी ओलिताची सोय असलेल्या जुन्या मुरलेल्या बागायत जमिनीमध्ये उत्तम येते. पाण्याचा निचरा असणारी, मध्यम खोलीची, कसदार जमीन असावी.
हवामान : मेथी लागवड थंड हवामानात तसेच योग्य सुर्यप्रकाश व हवेत आर्द्रता असताना करणे आवश्यक असते. डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीने उन्हाळ्यातदेखील चांगल्याप्रकारे उत्पादन घेत येते.
लागवड : मेथीचे रान नांगरू नये कारण बी खोल जाऊन उगवण मार खाते. त्यासाठी जमिनीची फणणी करून मशागत करावी. म्हणजे बियांची उगवण होऊन मुळे चांगली जमिनीत रुजतात. कल्पतरू सेंद्रिय खत टाकून सारे ओढावेत. मेथी फोकण्यापुर्वी १ पोत्यास १ लि. जर्मिनेटर + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + ५० ते ६० लि. पाणी या द्रावणामध्ये मेथी बी रात्रभर भिजवून नंतर उपसून सावलीत प्लॅस्टिक कागदावर सुकवावे. नंतर वाफ्यात पेरावे किंवा फोकावे. बी साधारण ४ ते ५ दिवसात कडक उन्हाळा असतानाही उगवून येते. एकरी बियाने ८० किलो लागते. भाजीसाठी मेथी करायची असल्यास लांब सारे पाडणे.
जात : महराष्ट्रात अनेक शेतकऱ्यांकडे नव्या वाणांच्या बियांची लागवड झालेली दिसते. १) कसुरी सिलेक्शन (पुसा सिलेक्शन), २) पुसा अर्लि बंचिग, ३) मेथी नं. ४७ या प्रकारच्या जाती आढळतात.
१) कसुरी सिलेक्शन : या मेथीची पाने लहान, गोलसर असून तिची वाढ सुरुवातीला फारच सावकाश होते. या मेथीची रोपे लहान झुडूपवजा असतात. आणि फांद्या आणि देठ नेहमीच्या मेठीपेक्ष बारीक असतात. या मेथीची फुले आकर्षक पिवळ्या रंगाची, लांब दांड्यावर येणारी असून शेंगा लहान, कोयत्याच्या आकाराच्या आणि बाकदार असतात, तर बिया नेहमीच्या मेथीपेक्षा बारीक असतात. कसुरी मेथी अधिक सुगंधित आणि स्वादिष्ट असते. कसुरी मेठीमध्ये कसुरी सिलेक्शन (पुसा सिलेक्शन) हा सुधारित वाण भारतीय कृषी संशोधन संस्था, नवी दिल्ली यांनी विकसित केला असून तो दीड महिन्यात तयार होतो. हा वाण उशीरा तयार होणारा असला तरी त्याचे अनके खुडे घेता येतात आणि हा वाण परसबागेत लावण्यास फार उपयुक्त आहे. बी तयार होण्यास १५० ते १६० दिवस लागतात.
२) पुसा अर्ली बंचिंग : हा वाण लवकर वाढतो. या मेथीला भरपूर फांद्या येतात आणि वाढीची सवय उभट असते. या मेथीचे पाने लंबगोल किंवा गोलसर आणि मोठी असतात. या मेथीची फुले पांढरी असून ती शेंड्याकडे पानांच्या बेचक्यातून प्रत्येक ठिकाणी दोन किंवा तीन येतात.
या मेथीच्या शेंगा लांब आणि बी मोठे असते. पुसा अर्ली बंचिंग ही सुधारित जात भारतीय कृषी संशोधन संस्थेने विकसित केली आहे. या मेथीची वाढ उभट व लवकर होते. पाने हिरवी असून १२५ दिवसांत बी तयार होते.
३) मेथी नं. ४७ : महराष्ट्रात मेथी नं. ४७ हा सुधारित वाण विकसित करण्यात आला आहे.
याशिवाय बऱ्याच ठिकाणी स्थानिक वाणांची लागवड केली जाते. हिरवी, कोवळी लुसलुशीत पाने, लवकर फुलावर न येणे, कोवळेपणा जास्तीत जास्त टिकून राहणे ही या चांगल्या जातीची काही वैशिष्ट्ये आहेत.
खत नियोजन : बी टाकण्याअगोदर वाफ्यात कल्पतरू खताचा वापर एकरी ४० ते ५० किलो करावा. कल्पतरू खतामुळे जमीन भुसभुशीत राहून ओलावा टिकून धरला जाते. रासायनिक खते शक्यतो देऊ नयेत.
कीड व रोग : मेथीवर रोग व किडींचा प्रादुर्भाव शक्यतो होत नाही. उन्हाळ्यात पालेभाज्यांचे बाजारभाव वाढलेले असतात. त्यामुळे बाजारभाव मिळण्यासाठी मेथी केली जाते. मात्र उन्हाळ्यातील उष्णतेमुळे मेथीची मर मोठ्या प्रमाणात होते. इतर रासायनिक औषधे वापरून देखील फायदा होत नाही. त्यामुळे मोठे नुकसान होते. त्यासाठी बीजप्रक्रियेचेवेळेस जर्मिनेटरचा वापर करून डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीच्या फवारण्या वेळेवर केल्या तर मर अगदी कडक उन्हाळ्यातदेखील होत नाही असा अनेक शेतकऱ्यांचा अनुभव आहे.
अधिक, दर्जेदार उत्पादन घेण्याकरिता डॉ.बावसकर टेक्नॉंलॉजीच्या औषधांच्या खालीलप्रमाणे फवारण्या घ्याव्यात.
१) पहिली फवारणी : ( उगवणीनंतर ८ ते १० दिवसांनी ) : जर्मिनेटर २५० मिली.+ थ्राईवर २५० मिली. + क्रॉंपशाईनर २५० मिली. + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + १०० लि.पाणी.
२) दुसरी फवारणी : (उगवणीनंतर २२ ते २५ दिवसांनी) : जर्मिनेटर ४०० मिली.+ थ्राईवर ३५० मिली. + क्रॉंपशाईनर ५०० मिली. + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + हार्मोनी १०० मिली. + १५० लि.पाणी.
३) तिसरी फवारणी : (उगवणीनंतर ३० ते ३५ दिवसांनी ) :जर्मिनेटर ५०० मिली. + थ्राईवर ३५० मिली. + क्रॉंपशाईनर ५०० मिली.+ हार्मोनी १५० मिली. + प्रोटेक्टंट २५० ग्रॅम + १५० लि.पाणी.
काढणी : मेथीची भाजी जातीनुसार ३५ ते ४० दिवसात काढणी योग्य होते. फुलोऱ्यावर येण्याअगोदर भाजीची काढणी करावी. वरीलप्रमाणे फवारणी केल्यास मेथीची पाने रुंद होऊन चमक व तेज येते. त्यामुळे बाजारभाव चांगले मिळतात. तसेच नेहमीपेक्षा ८ ते १० दिवस मेथीची पुर्ण वाढ होऊन काढणीस लवकर येते.
उत्पादन : पावसाळ्यात मेथीच्या १ गुंठ्यात १०० गड्ड्या निघतात. परंतु वरील पद्धतीने लागवड केल्यास ऐन उन्हाळ्यात देखील मेथीच्या १५० ते २०० गड्ड्याचे उत्पादन मिळते. आरोग्यदृष्ट्या मेथी फलदायी असल्याने बाजारपेठेत मेथीला मागणी असते.