कापसावरील किडींचे एकात्मिक व्यवस्थापन
प्रा. डॉ. वि.सु. बावसकर
एकात्मिक कीड व्यवस्थापन म्हणजे वातावरणाचे संतुलन राखून माहित असलेल्या कीड नियंत्रणाच्या
निरनिराळ्या पद्धतींचा अवलंब करणे. जेणे करून हानिकारक किडी आटोक्यात आणता येऊन पर्यावरणाचा
समतोल साधता येतो.
ह्या पद्धतीमुळे पीक संरक्षण होऊन ते आर्थिक दृष्ट्या फायदेशीर ठरते. रासायनिक किटकनाशकांच्या वापरामुळे पर्यावरणावर होणारा विपरीत परिणाम कार्यक्षमरित्या कमी होऊ शकतो.
एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाच्या पद्धती:
१) मशागतीय पद्धत : मशागतीय पद्धतींना एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये फार महत्त्वाचे स्थान असून त्या बिनखर्चाच्या किंवा कमी खर्चाच्या असतात. यांचा वापर योग्यवेली व विशिष्ट प्रकारे केल्यास अतिशय फायदेशीर ठरते.
१) त्याकरिता कपाशीची शेवटची वेचणी संपल्याबरोबर शेतातील पऱ्हाट्या उपटून शेताबाहेर काढाव्यात. म्हणजे झाडावरील रोग - किडींच्या अवस्था नष्ट होतील.
२) शक्य असल्यास जमिनीची खोल नांगरणी करावी, म्हणजे जमिनीतील किडींच्या अवस्था वर येऊन उन्हाने मरतील किंवा पक्षी त्यांना टिपतील.
कपाशीची धसकटे व इतर पालापाचोळा जमा करून कंपोस्ट खड्ड्यात टाकावा. म्हणजे त्यावरील किडींची अवस्था नष्ट होईल.
३) कपाशीचे तंतूविरहीत बियाणे पेरणीसाठी वापरावे.
४) कापूस पिकाची योग्य फेरपालट करावी
५) कीड प्रतिकारक जातींची लागवड करावी. डी. एच. वाय २८६, पी के व्ही हाय २. पी के व्ही हाय या पानांवर लव असलेल्या जाती तुडतुड्यांना प्रतिकारक आहेत.
६) माती परीक्षणाच्या आधारावर खतमात्रेचा अवलंब करून २ ओळीतील व दोन झाडातील अंतर योग्य ठेवून अधिकतम नत्राचा वापर टाळावा. म्हणजे पिकाची प्रमाणापेक्षा दाटी होणार नाही, म्हणजे किडीचा प्रादुर्भाव कमी होईल.
७) कपाशीत चवळीचे आंतरपीक घ्यावे. म्हणजे कपाशीवरील किडींचे शत्रु किटकांचे चवळीवर पोषण होईल. तसेच आंतरमशागतीच्या पद्धतीने शेत सतत तण विरहीत ठेवावे. म्हणजे किडींच्या पर्यायी खाद्य तणांचा नाश होईल.
८) कपाशीच्या शेतात पक्षांना बसण्यासाठी पक्षीथांबे उभारावेत. त्यावर चिमण्या, निळपक्षी, मैना, कावळे, कोतवाल असे पक्षी बसून शेतातील अळ्या / किडी टिपतील .
२) यांत्रिकी पद्धत : बोंड अळ्यांसाठी कपाशीच्या शेतात फेरोमेन सापळे लावून त्यात जमा होणारे नर पतंग दररोज काढून मारावेत.
पिवळ्या पत्र्याचे चिकट सापळे कपाशीच्या शेतामध्ये लावावेत. याकरिता टिनच्या पिवळ्या पत्र्याच्या डब्यावर तेल किंवा ग्रिस लावून ते शेतात लावावेत. म्हणजे डब्याला माशा चिकटून अडकून राहतात व मरतात. चिकटलेल्या माशा पुसून घेऊन डब्यांना पुन्हा तेल लावून ठेवावे.
१) प्रादुर्भाव ग्रस्त गळलेली पाने, पात्या आणि लहान बोंडे जमा करून नष्ट करावीत.
२) गुलाबी बोंडअळीग्रस्त डोम कळ्या तोडून आतील अळीसह नष्ट कराव्यात.
३) हिरव्या बोंड अळीच्या अळ्या मोठ्या झालेल्या असल्यास त्या वेचून माराव्यात.
३) जैविक पद्धत : कापसावरील किडींच्या नियंत्रणासाठी रासायनिक किटकनाशकांचा अवास्तव वापर केल्याने मित्र किटकही मारले जातात. परिणामी निसर्गाचा समतोल बिघडतो. जैविक नियंत्रणासाठी उपयोगी असणारे निवडक परोपजीवी, भक्षक किटक, विषाणू आणि जिवाणू प्रयोगशाळेत वाढविता येतात. त्यांचा वापर किडीच्या नियंत्रणासाठी करता येते.
ट्रायकोग्रामा या परोपजीवी किटकाचा, क्रायसोपा बी. टी. या जिवाणूचा वापर करता येतो.
ट्रायकोग्रामा: ट्रायकोग्रामाची माशी अति सुक्ष्म असते. ती दुसर्‍या किडीच्या अंड्यात आपली अंडी घालते. त्यामुळे अंडी अवस्थेतच या किडींचा नायनाट होतो. असे ट्रायकोग्रामाची अंडी असलेली ट्रायकोकार्ड आपणाला विकत मिळू शकतात. एका कार्डवर ४०,००० अंडी असतात आणि १ कार्ड १ एकरसाठी पुरेसे होते. कपाशीच्या शेतात बोंड अळ्यांची अंडी दिसू लागल्यावर किंवा उगवणीनंतर ४० ते ४५ दिवसांनी या पट्ट्या लावाव्यात. या पट्ट्यावरील अंड्यातून ७ ते ९ दिवसात ट्रायकोग्रामाचा प्रौढ बाहेर पडून बोंडे अळ्यांच्या अंड्यांचा शोध घेतो व त्यात आपली अंडी घालतो. अशा तऱ्हेने अंडी अवस्थेत बोंड अळ्यांचा नायनाट होतो.
क्रायसोपा : क्रायसोपाची अळी ही मावा, तुडतुडे, पांढरी माशी तसेच बोंड अळ्यांची अंडी व त्याच्या लहान अळ्या भक्षण करते. क्रयासोपाचा पतंग पोपटी हिरवा व निळसर झाक असलेला असतो. मादी पतंग कपाशीच्या पानांवर किंवा देठावर एके - एक अशी अंडी घालते. अंडे हिरव्या रंगाचे असून पांढर्‍या तंतुच्या टोकावर चिकटलेले राहते. या अंड्यातून ४८ तासात अळी बाहेर पडते व भक्षाच्या शोधात फिरते. अळी अवस्था १५ ते २७ दिवसांची असते. क्रायसोपाची अंडी हेक्टरी १० हजार या प्रमाणात कपाशीच्या शेतात एकसारख्या प्रमाणात पीक ४० ते ४५ दिवसांचे झाल्यावर ३० दिवसच्या अंतराने २ वेळा सोडवीत.
एच. एन. पी. व्ही. विषाणू : घाटे आलीच विषाणू हा एच. एन. पी. व्ही. या नावाने ओळखला जातो. एच. एन. पी. व्ही. ची पहिली फवारणी हेक्टरी २५० ते ५०० एल. इ. या प्रमाणात हिरव्या बोंडअळीच्या अगदी लहान अळ्या दिसू लागताच करवी. या १० लिटर फवारणीच्या द्रावणात १ ग्रॅम राणीपाल टाकावे. हे फवारणीयुक्त खाद्य अमेरिकन बोंडअळीने खाल्ल्यानंतर अळीला व्हायरोसीस नावाचा रोग होऊन अळी झाडाला उलटी लटकून मरते. महत्त्वाचे म्हणजे एच. एन. पी. व्ही. इतर मित्रकिटकांना अपायकारक नाही.
एच. एन. पी. व्ही. मुळे फक्त अमेरिकन बोंडअळीचेच नियंत्रण करता येते. बी.टी. या जीवाणुमुळे सर्व प्रकारच्या अळ्यांचे नियंत्रण करता येते.
लेडी बर्ड बीटल : लेडी बर्ड बीटल या किटकाचे प्रौढ भुंगे व त्यांच्या अळ्या प्रामुख्यान मावा किडीवर जगतात. लेडी बर्ड बीटलची अंडी रंगाने पिवळसर व आकाराने लांबूळकी असून समुहामध्ये पण उभी घातलेली असतात. याची अळी ६ ते ७ मि.मी. लांब असून रंगाने करडी व त्यावर पांढुरके ठिपके असतात. प्रौढ अवस्थेतील लेडी बर्ड बीटल हे तुरीच्या दाण्यासारखे पण खालून चपटे व फुगीर असतात. रंग पिवळसर, बदामी किंवा लालसर असून त्यांच्या समोरच्या पंखावर काळ्या रेषा किंवा ठिपके असातात. काही प्रजातीमध्ये पंखावरील रेषा किंवा ठिपके नसतात. अळी प्रती दिवशी २५ मावा तर प्रौढ भुंगा ५० -५५ मावा खाऊ शकतो. पिकावर मावा किडीसोबत लेडी बर्ड बीटल जास्त आढळून आल्यास रासायनिक किटकनाशकांचा वापर पूर्णपणे टाळावा.
सीरफीड माशी : ही देखील मित्रकीडी असून मावा किडीचा भक्षक किटक आहे. सीरफीड माशीची अळी रंगाने हिरवट असून तोंडाकडील भाग टोकदार असतो. या अळीला पाय नसतात. दिवसभरात सर्वसाधारणपाने एक अळी १०० मावा कीड खाते. या किटकाची माशी घरातील माशीसारखीस असून पाठीवर लाल पिवळे काळे पट्टे असातात. माशीचे डोके लालसर रंगाचे असते.
पेंट्याटोमीड ढेकूण : हे ढेकूण ढालीच्या आकाराचे काळपट काथ्याच्या रंगासारखे असून कापूस पिकावर सर्वत्र पाहायला मिळतात. ओरिअस ढेकूण हे छोटे काळपट रंगाचे असून त्यांना सोंड असते. हे ढेकूण फुले तसेच पानांच्या बेचक्यात आसतात. हे ढेकूण आपली सोंड अमेरिकन बोंडअळी, उंटअळी तसेच इतर अळ्यांच्या शरीरात खुपसून शरीरातील द्रव शोषूण घेतात. त्यामुळे अळ्या मरतात. पेट्याटोमीड ढेकणाची पिल्ले पिवळसर चकचकीत रंगाची असून ती लहान अळ्यांच्या शरीरात आपली सोंड खुपसून आतील द्रव शोषूण घेतात.
४) कीड नियंत्रणासाठी फेरोमोन ट्रॅप फेरोमोन्स म्हणजे काय ?
किटक आपल्या शरीरातून विशिष्ट प्रकारची रसायने / रसायनांची मिश्रणे बाहेर टाकतात व रसायनांच परिणाम त्यांच्याच प्रजातीतील बंधावामध्ये होऊन त्यांच्या विशिष्ट प्रतिकिया निर्माण होतात. थोडक्यात अशी रसायने संदेश वहनाचे काम करतात. यांनाच 'फेरोमोन्स' असे म्हणतात. किटकांच्या शरीरात अत्यंत अल्प प्रमाणात अशी फेरोमोन्स उपलब्ध असतात. वातावरणात ती फारच अस्थिर असतात. दुसर्‍या संयोगामध्ये (पदार्थामध्ये) त्यांचे चटकन रूपांतर होते. फेरोमोन्स अनेक रासायनिक संयोगाच्या मिश्रणातून तयार झालेले असल्यामुळे, त्यांचे गुणधर्म ओळखणे आणि तशाच प्रकारची फेरोमोन्स कृत्रिमरित्या तयार करणे ही मोठी अवधड, कष्टप्रद, आणि खर्चिक बाब आहे, स्वजातीय किटकांवर फेरोमोन्सचे जे परिणाम, प्रतिक्रिया दिसून येतात, यावरून त्यांचे वर्गीकरण करण्यात आले आहे. उदा. ऐक्य, मार्गदर्शन, विखुरणे, लिंगविषयक, अंडी घालणे आणि भिती इत्यादी. आपल्याला अनेकदा मुंग्या एका मागोमाग चालताना दिसतात, तर हे केवळ फेरोमोन्स पैकी लिंग विषयक संदेश देणारे फेरोमोन्स कीड व्यवस्थापनात जास्त उपयुक्त आहेत.
फेरोमोन्सचे कार्य : बहुतांशी मादी नराला आकर्षित करण्यासाठी आपल्या शरीरातून फेरोमोन्स रसायने सोडतात, तर काही प्रजातीमध्ये नर आपल्या शरीरातून हे फेरोमोन्स मादीस आकर्षित करण्यासाठी सोडतो. त्यामुळे दोन्ही लिंगी किडी एकत्र येऊन समागम साधू शकतात. फेरोमोन्स परिणाम फक्त स्वजातीय किटकांवरच होतात. विरुद्ध लिंगीय उमेदवार आकर्षिण्यासाठी वातावरणात सोडावी लागणारी मात्र आश्चर्यकारक आणि महत्त्वपुर्ण असतो.
फेरोमोन्सचे उपयोग : कीड व्यवस्थापनात फेरोमोन्सचा उपयोग तीन प्रकारे करण्यात येतो -
१) सापळ्याद्वारे किडींचे संनियंत्रण करणे ,
२) मोठ्या प्रमाणावर किडी सापळ्यात पकडणे, आणि
३) किटकांच्या मिलनात अडथळा उत्पन्न करणे.
मोठ्या प्रमाणात किडी पकडणे : फेरोमोन्सचा वापर करून कीड नियंत्रण होऊ शकेल का ? यावर बरेचसे संशोधन झाले आहे. किडींचे प्रमाण ज्या वेळी कमी असते, अशाच वेळी त्यांना पकडण्यासाठी फेरोमोन्सचा मोठ्या प्रमाणावर चांगला उपयोग होतो, असे संशोधनावरून दिसून आले आहे. साधारणपणे जो भाग किडग्रस्त नसतो, त्या ठिकाणी सुरुवातीला किडींचे प्रमाण कमी असते, अशा वेळी फेरोमोन्सचा वापर करून मोठ्या प्रमाणावर किटक पकडले जाऊ शकतात. जेणेकरून त्यांचे प्रमाण खूपच कमी करता येते. हंगामाच्या सुरुवातीस फेरोमोन्स सापळ्याद्वारे मोठ्या प्रमाणात किडी पडदाल्यास त्यांची संख्या मर्यादित ठेवता येते.
फेरोमोन ट्रॅपचा वापर : कपाशीवरील बोंड अळ्यांच्या प्रादुर्भावाबाबत सर्वेक्षण करण्यासाठी तसेच नियंत्रणासाठी असे फेरोमोन ट्रॅप्स कपाशीच्या शेतात लावावेत. हे ट्रॅप लावताना ते पिकापेक्षा १ फूट उंच असावेत. ठिपक्याच्या बोंड अळीसाठी व्हीटल्युर, अमेरिकन बोंडअळीसाठी हेक्झाल्युर आणि गुलाबी बोंडअळीसाठी गॉसीप्ल्युर याप्रमाणे ज्या त्या बोंड अळीसाठी ते ते फेरोमोनमध्ये बसवावेत. एकाच प्रकारच्या दोन फेरोमोन ट्रॅप्सूमधील अंतर ५० मीटर ठेवावे. प्रत्येक बोंडअळीसाठी हेक्टरी ४ ते ५ फेरोमोन ट्रॅप्स लावावेत. या फेरोमोन ट्रॅप्समध्ये त्या त्या बोंडअळीचे जर पतंग आकर्षिले जाऊन त्यामध्ये अडकून पडतात. अडकून पडलेले नर दररोज काढून मारून टाकावेत. या फेरोमोन ट्रॅप्समध्ये प्रत्येकी कमीत कमी ८ ते १० नर पतंग सतत २ ते ३ दिवस दररोज सापळ्यात आढळून आल्यास त्या त्या बोंडअळीसाठी नियंत्रणाची उपाययोजना करावी.
५) वनस्पतीजन्य किटकनाशकांचा वापर : कडुनिंबामध्ये असणार्‍या कीड प्रतिबंधक अनके घटकामुळे भक्षणरोधक, भक्षणप्रतिसारक, वासप्रतिसारक, प्रजनन रोधक गुणधर्म आढळत आहेत. त्यामुळे कीड आटोक्यात आणण्यासाठी कडुनिंबाल अधिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. ५% निंबोळी अर्काची फवारणी कपाशीवरील बोंड अळीसाठी परिणामकारक ठरल्याचे आढळले आहे. निंबोळी अर्काचा परोपजीवी व परभक्षी किटकांवर विपरीत परिणाम होत नाही. याशिवाय निंबोळी अर्क घरच्या - घरी तयार करता येत असल्याने शेतकर्‍यांना निंबोळी अर्काचा वापर करणे किफायतशीर ठरते.
५% निंबोळी अर्क तयार करण्यासाठी ५ किलो वाळलेल्या निंबोळ्या फवारणीच्या आदल्या दिवशी बारीक कुटून हा कुट १० लि. पाण्यात रात्रभर भिजत ठेवाव. अधून - मधून ते ढवळावे. सकाळी निंबोळी अर्काचे द्रावण वस्त्रगाळ करून कापडाची पुरचुंडी चांगली पिळून घ्या. जेणेकरून जास्तीत - जास्त अर्क निघेल. या अर्कात २०० ग्रॅम साबणाचा चुरा किंवा निरमा पावडर टाकून ढवळावे. त्यानंतर या द्र्वाणात पाणी टाकून संपूर्ण द्रावण १०० लि. तयार करावे. अशाप्रकारे तयार केलेल्या निंबोळी अर्काची बोंडअळ्यांचा नियंत्रणासाठी फवारणी करावी. यामध्ये किटकनाशकाची अर्धी मात्र मिसळलयास अधिक प्रभावी नियंत्रण होते.
ह्या पद्धतीमुळे पीक संरक्षण होऊन ते आर्थिक दृष्ट्या फायदेशीर ठरते. रासायनिक किटकनाशकांच्या वापरामुळे पर्यावरणावर होणारा विपरीत परिणाम कार्यक्षमरित्या कमी होऊ शकतो.
एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाच्या पद्धती:
१) मशागतीय पद्धत : मशागतीय पद्धतींना एकात्मिक कीड व्यवस्थापनामध्ये फार महत्त्वाचे स्थान असून त्या बिनखर्चाच्या किंवा कमी खर्चाच्या असतात. यांचा वापर योग्यवेली व विशिष्ट प्रकारे केल्यास अतिशय फायदेशीर ठरते.
१) त्याकरिता कपाशीची शेवटची वेचणी संपल्याबरोबर शेतातील पऱ्हाट्या उपटून शेताबाहेर काढाव्यात. म्हणजे झाडावरील रोग - किडींच्या अवस्था नष्ट होतील.
२) शक्य असल्यास जमिनीची खोल नांगरणी करावी, म्हणजे जमिनीतील किडींच्या अवस्था वर येऊन उन्हाने मरतील किंवा पक्षी त्यांना टिपतील.
कपाशीची धसकटे व इतर पालापाचोळा जमा करून कंपोस्ट खड्ड्यात टाकावा. म्हणजे त्यावरील किडींची अवस्था नष्ट होईल.
३) कपाशीचे तंतूविरहीत बियाणे पेरणीसाठी वापरावे.
४) कापूस पिकाची योग्य फेरपालट करावी
५) कीड प्रतिकारक जातींची लागवड करावी. डी. एच. वाय २८६, पी के व्ही हाय २. पी के व्ही हाय या पानांवर लव असलेल्या जाती तुडतुड्यांना प्रतिकारक आहेत.
६) माती परीक्षणाच्या आधारावर खतमात्रेचा अवलंब करून २ ओळीतील व दोन झाडातील अंतर योग्य ठेवून अधिकतम नत्राचा वापर टाळावा. म्हणजे पिकाची प्रमाणापेक्षा दाटी होणार नाही, म्हणजे किडीचा प्रादुर्भाव कमी होईल.
७) कपाशीत चवळीचे आंतरपीक घ्यावे. म्हणजे कपाशीवरील किडींचे शत्रु किटकांचे चवळीवर पोषण होईल. तसेच आंतरमशागतीच्या पद्धतीने शेत सतत तण विरहीत ठेवावे. म्हणजे किडींच्या पर्यायी खाद्य तणांचा नाश होईल.
८) कपाशीच्या शेतात पक्षांना बसण्यासाठी पक्षीथांबे उभारावेत. त्यावर चिमण्या, निळपक्षी, मैना, कावळे, कोतवाल असे पक्षी बसून शेतातील अळ्या / किडी टिपतील .
२) यांत्रिकी पद्धत : बोंड अळ्यांसाठी कपाशीच्या शेतात फेरोमेन सापळे लावून त्यात जमा होणारे नर पतंग दररोज काढून मारावेत.
पिवळ्या पत्र्याचे चिकट सापळे कपाशीच्या शेतामध्ये लावावेत. याकरिता टिनच्या पिवळ्या पत्र्याच्या डब्यावर तेल किंवा ग्रिस लावून ते शेतात लावावेत. म्हणजे डब्याला माशा चिकटून अडकून राहतात व मरतात. चिकटलेल्या माशा पुसून घेऊन डब्यांना पुन्हा तेल लावून ठेवावे.
१) प्रादुर्भाव ग्रस्त गळलेली पाने, पात्या आणि लहान बोंडे जमा करून नष्ट करावीत.
२) गुलाबी बोंडअळीग्रस्त डोम कळ्या तोडून आतील अळीसह नष्ट कराव्यात.
३) हिरव्या बोंड अळीच्या अळ्या मोठ्या झालेल्या असल्यास त्या वेचून माराव्यात.
३) जैविक पद्धत : कापसावरील किडींच्या नियंत्रणासाठी रासायनिक किटकनाशकांचा अवास्तव वापर केल्याने मित्र किटकही मारले जातात. परिणामी निसर्गाचा समतोल बिघडतो. जैविक नियंत्रणासाठी उपयोगी असणारे निवडक परोपजीवी, भक्षक किटक, विषाणू आणि जिवाणू प्रयोगशाळेत वाढविता येतात. त्यांचा वापर किडीच्या नियंत्रणासाठी करता येते.
ट्रायकोग्रामा या परोपजीवी किटकाचा, क्रायसोपा बी. टी. या जिवाणूचा वापर करता येतो.
ट्रायकोग्रामा: ट्रायकोग्रामाची माशी अति सुक्ष्म असते. ती दुसर्‍या किडीच्या अंड्यात आपली अंडी घालते. त्यामुळे अंडी अवस्थेतच या किडींचा नायनाट होतो. असे ट्रायकोग्रामाची अंडी असलेली ट्रायकोकार्ड आपणाला विकत मिळू शकतात. एका कार्डवर ४०,००० अंडी असतात आणि १ कार्ड १ एकरसाठी पुरेसे होते. कपाशीच्या शेतात बोंड अळ्यांची अंडी दिसू लागल्यावर किंवा उगवणीनंतर ४० ते ४५ दिवसांनी या पट्ट्या लावाव्यात. या पट्ट्यावरील अंड्यातून ७ ते ९ दिवसात ट्रायकोग्रामाचा प्रौढ बाहेर पडून बोंडे अळ्यांच्या अंड्यांचा शोध घेतो व त्यात आपली अंडी घालतो. अशा तऱ्हेने अंडी अवस्थेत बोंड अळ्यांचा नायनाट होतो.
क्रायसोपा : क्रायसोपाची अळी ही मावा, तुडतुडे, पांढरी माशी तसेच बोंड अळ्यांची अंडी व त्याच्या लहान अळ्या भक्षण करते. क्रयासोपाचा पतंग पोपटी हिरवा व निळसर झाक असलेला असतो. मादी पतंग कपाशीच्या पानांवर किंवा देठावर एके - एक अशी अंडी घालते. अंडे हिरव्या रंगाचे असून पांढर्‍या तंतुच्या टोकावर चिकटलेले राहते. या अंड्यातून ४८ तासात अळी बाहेर पडते व भक्षाच्या शोधात फिरते. अळी अवस्था १५ ते २७ दिवसांची असते. क्रायसोपाची अंडी हेक्टरी १० हजार या प्रमाणात कपाशीच्या शेतात एकसारख्या प्रमाणात पीक ४० ते ४५ दिवसांचे झाल्यावर ३० दिवसच्या अंतराने २ वेळा सोडवीत.
एच. एन. पी. व्ही. विषाणू : घाटे आलीच विषाणू हा एच. एन. पी. व्ही. या नावाने ओळखला जातो. एच. एन. पी. व्ही. ची पहिली फवारणी हेक्टरी २५० ते ५०० एल. इ. या प्रमाणात हिरव्या बोंडअळीच्या अगदी लहान अळ्या दिसू लागताच करवी. या १० लिटर फवारणीच्या द्रावणात १ ग्रॅम राणीपाल टाकावे. हे फवारणीयुक्त खाद्य अमेरिकन बोंडअळीने खाल्ल्यानंतर अळीला व्हायरोसीस नावाचा रोग होऊन अळी झाडाला उलटी लटकून मरते. महत्त्वाचे म्हणजे एच. एन. पी. व्ही. इतर मित्रकिटकांना अपायकारक नाही.
एच. एन. पी. व्ही. मुळे फक्त अमेरिकन बोंडअळीचेच नियंत्रण करता येते. बी.टी. या जीवाणुमुळे सर्व प्रकारच्या अळ्यांचे नियंत्रण करता येते.
लेडी बर्ड बीटल : लेडी बर्ड बीटल या किटकाचे प्रौढ भुंगे व त्यांच्या अळ्या प्रामुख्यान मावा किडीवर जगतात. लेडी बर्ड बीटलची अंडी रंगाने पिवळसर व आकाराने लांबूळकी असून समुहामध्ये पण उभी घातलेली असतात. याची अळी ६ ते ७ मि.मी. लांब असून रंगाने करडी व त्यावर पांढुरके ठिपके असतात. प्रौढ अवस्थेतील लेडी बर्ड बीटल हे तुरीच्या दाण्यासारखे पण खालून चपटे व फुगीर असतात. रंग पिवळसर, बदामी किंवा लालसर असून त्यांच्या समोरच्या पंखावर काळ्या रेषा किंवा ठिपके असातात. काही प्रजातीमध्ये पंखावरील रेषा किंवा ठिपके नसतात. अळी प्रती दिवशी २५ मावा तर प्रौढ भुंगा ५० -५५ मावा खाऊ शकतो. पिकावर मावा किडीसोबत लेडी बर्ड बीटल जास्त आढळून आल्यास रासायनिक किटकनाशकांचा वापर पूर्णपणे टाळावा.
सीरफीड माशी : ही देखील मित्रकीडी असून मावा किडीचा भक्षक किटक आहे. सीरफीड माशीची अळी रंगाने हिरवट असून तोंडाकडील भाग टोकदार असतो. या अळीला पाय नसतात. दिवसभरात सर्वसाधारणपाने एक अळी १०० मावा कीड खाते. या किटकाची माशी घरातील माशीसारखीस असून पाठीवर लाल पिवळे काळे पट्टे असातात. माशीचे डोके लालसर रंगाचे असते.
पेंट्याटोमीड ढेकूण : हे ढेकूण ढालीच्या आकाराचे काळपट काथ्याच्या रंगासारखे असून कापूस पिकावर सर्वत्र पाहायला मिळतात. ओरिअस ढेकूण हे छोटे काळपट रंगाचे असून त्यांना सोंड असते. हे ढेकूण फुले तसेच पानांच्या बेचक्यात आसतात. हे ढेकूण आपली सोंड अमेरिकन बोंडअळी, उंटअळी तसेच इतर अळ्यांच्या शरीरात खुपसून शरीरातील द्रव शोषूण घेतात. त्यामुळे अळ्या मरतात. पेट्याटोमीड ढेकणाची पिल्ले पिवळसर चकचकीत रंगाची असून ती लहान अळ्यांच्या शरीरात आपली सोंड खुपसून आतील द्रव शोषूण घेतात.
४) कीड नियंत्रणासाठी फेरोमोन ट्रॅप फेरोमोन्स म्हणजे काय ?
किटक आपल्या शरीरातून विशिष्ट प्रकारची रसायने / रसायनांची मिश्रणे बाहेर टाकतात व रसायनांच परिणाम त्यांच्याच प्रजातीतील बंधावामध्ये होऊन त्यांच्या विशिष्ट प्रतिकिया निर्माण होतात. थोडक्यात अशी रसायने संदेश वहनाचे काम करतात. यांनाच 'फेरोमोन्स' असे म्हणतात. किटकांच्या शरीरात अत्यंत अल्प प्रमाणात अशी फेरोमोन्स उपलब्ध असतात. वातावरणात ती फारच अस्थिर असतात. दुसर्‍या संयोगामध्ये (पदार्थामध्ये) त्यांचे चटकन रूपांतर होते. फेरोमोन्स अनेक रासायनिक संयोगाच्या मिश्रणातून तयार झालेले असल्यामुळे, त्यांचे गुणधर्म ओळखणे आणि तशाच प्रकारची फेरोमोन्स कृत्रिमरित्या तयार करणे ही मोठी अवधड, कष्टप्रद, आणि खर्चिक बाब आहे, स्वजातीय किटकांवर फेरोमोन्सचे जे परिणाम, प्रतिक्रिया दिसून येतात, यावरून त्यांचे वर्गीकरण करण्यात आले आहे. उदा. ऐक्य, मार्गदर्शन, विखुरणे, लिंगविषयक, अंडी घालणे आणि भिती इत्यादी. आपल्याला अनेकदा मुंग्या एका मागोमाग चालताना दिसतात, तर हे केवळ फेरोमोन्स पैकी लिंग विषयक संदेश देणारे फेरोमोन्स कीड व्यवस्थापनात जास्त उपयुक्त आहेत.
फेरोमोन्सचे कार्य : बहुतांशी मादी नराला आकर्षित करण्यासाठी आपल्या शरीरातून फेरोमोन्स रसायने सोडतात, तर काही प्रजातीमध्ये नर आपल्या शरीरातून हे फेरोमोन्स मादीस आकर्षित करण्यासाठी सोडतो. त्यामुळे दोन्ही लिंगी किडी एकत्र येऊन समागम साधू शकतात. फेरोमोन्स परिणाम फक्त स्वजातीय किटकांवरच होतात. विरुद्ध लिंगीय उमेदवार आकर्षिण्यासाठी वातावरणात सोडावी लागणारी मात्र आश्चर्यकारक आणि महत्त्वपुर्ण असतो.
फेरोमोन्सचे उपयोग : कीड व्यवस्थापनात फेरोमोन्सचा उपयोग तीन प्रकारे करण्यात येतो -
१) सापळ्याद्वारे किडींचे संनियंत्रण करणे ,
२) मोठ्या प्रमाणावर किडी सापळ्यात पकडणे, आणि
३) किटकांच्या मिलनात अडथळा उत्पन्न करणे.
मोठ्या प्रमाणात किडी पकडणे : फेरोमोन्सचा वापर करून कीड नियंत्रण होऊ शकेल का ? यावर बरेचसे संशोधन झाले आहे. किडींचे प्रमाण ज्या वेळी कमी असते, अशाच वेळी त्यांना पकडण्यासाठी फेरोमोन्सचा मोठ्या प्रमाणावर चांगला उपयोग होतो, असे संशोधनावरून दिसून आले आहे. साधारणपणे जो भाग किडग्रस्त नसतो, त्या ठिकाणी सुरुवातीला किडींचे प्रमाण कमी असते, अशा वेळी फेरोमोन्सचा वापर करून मोठ्या प्रमाणावर किटक पकडले जाऊ शकतात. जेणेकरून त्यांचे प्रमाण खूपच कमी करता येते. हंगामाच्या सुरुवातीस फेरोमोन्स सापळ्याद्वारे मोठ्या प्रमाणात किडी पडदाल्यास त्यांची संख्या मर्यादित ठेवता येते.
फेरोमोन ट्रॅपचा वापर : कपाशीवरील बोंड अळ्यांच्या प्रादुर्भावाबाबत सर्वेक्षण करण्यासाठी तसेच नियंत्रणासाठी असे फेरोमोन ट्रॅप्स कपाशीच्या शेतात लावावेत. हे ट्रॅप लावताना ते पिकापेक्षा १ फूट उंच असावेत. ठिपक्याच्या बोंड अळीसाठी व्हीटल्युर, अमेरिकन बोंडअळीसाठी हेक्झाल्युर आणि गुलाबी बोंडअळीसाठी गॉसीप्ल्युर याप्रमाणे ज्या त्या बोंड अळीसाठी ते ते फेरोमोनमध्ये बसवावेत. एकाच प्रकारच्या दोन फेरोमोन ट्रॅप्सूमधील अंतर ५० मीटर ठेवावे. प्रत्येक बोंडअळीसाठी हेक्टरी ४ ते ५ फेरोमोन ट्रॅप्स लावावेत. या फेरोमोन ट्रॅप्समध्ये त्या त्या बोंडअळीचे जर पतंग आकर्षिले जाऊन त्यामध्ये अडकून पडतात. अडकून पडलेले नर दररोज काढून मारून टाकावेत. या फेरोमोन ट्रॅप्समध्ये प्रत्येकी कमीत कमी ८ ते १० नर पतंग सतत २ ते ३ दिवस दररोज सापळ्यात आढळून आल्यास त्या त्या बोंडअळीसाठी नियंत्रणाची उपाययोजना करावी.
५) वनस्पतीजन्य किटकनाशकांचा वापर : कडुनिंबामध्ये असणार्‍या कीड प्रतिबंधक अनके घटकामुळे भक्षणरोधक, भक्षणप्रतिसारक, वासप्रतिसारक, प्रजनन रोधक गुणधर्म आढळत आहेत. त्यामुळे कीड आटोक्यात आणण्यासाठी कडुनिंबाल अधिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. ५% निंबोळी अर्काची फवारणी कपाशीवरील बोंड अळीसाठी परिणामकारक ठरल्याचे आढळले आहे. निंबोळी अर्काचा परोपजीवी व परभक्षी किटकांवर विपरीत परिणाम होत नाही. याशिवाय निंबोळी अर्क घरच्या - घरी तयार करता येत असल्याने शेतकर्‍यांना निंबोळी अर्काचा वापर करणे किफायतशीर ठरते.
५% निंबोळी अर्क तयार करण्यासाठी ५ किलो वाळलेल्या निंबोळ्या फवारणीच्या आदल्या दिवशी बारीक कुटून हा कुट १० लि. पाण्यात रात्रभर भिजत ठेवाव. अधून - मधून ते ढवळावे. सकाळी निंबोळी अर्काचे द्रावण वस्त्रगाळ करून कापडाची पुरचुंडी चांगली पिळून घ्या. जेणेकरून जास्तीत - जास्त अर्क निघेल. या अर्कात २०० ग्रॅम साबणाचा चुरा किंवा निरमा पावडर टाकून ढवळावे. त्यानंतर या द्र्वाणात पाणी टाकून संपूर्ण द्रावण १०० लि. तयार करावे. अशाप्रकारे तयार केलेल्या निंबोळी अर्काची बोंडअळ्यांचा नियंत्रणासाठी फवारणी करावी. यामध्ये किटकनाशकाची अर्धी मात्र मिसळलयास अधिक प्रभावी नियंत्रण होते.